PHULLEN AH NGAT LE!

Phullen khua hi a hming ringawt pawh hian Lung a kuai ve hle mai. tlang dung zam phul nuam tak mai awmna, ‘Phullen kawn an tih hming chawi a Phullen hming pu ta a ni. A khaw chhak lamah hian Mawmrang tlang ropui tak mai, Ramhuai Lal Sahmula pawh in awm nan a lo hman leh lam tual nuam tak mai ‘Sahmula tual’ an tih a lo siamna hmun a ni a. Sahmula tual atang hian zingni chhuah hlimah chuan Mizoram khawpui ber Aizawl pawh hi chiang takin a lang pe uar mai a ni. Thahdo lal Siakzapauva pawhin hmun a lo khuar a, tuma run theihloh khawpa a lo in benbelna kham puk leh khan tha tak tak awmna a ni a. Fur lai phei chuan Khamreng leh kham puk chunga tuikhawhthla ropui tak tak inkhawhthla zur zur mai te chu hmuh nin theih loh khawp a ni a, Phullen atang hian thlir a nuam tawk chiah a ni.

Siamtu siam chhan ang ngeia leilung en turin, tuk pelh hauh lovin he Mawmrawng tlang atang hian turnipui chu mawi em em in a lo chhuak suar suar thin a. Lum leh eng mamawhtu Phullen mipui tan chuan a hlimawm thei thin kher awm e. Phullen khaw thlanglamah chuan Chalfilh tlang dung a in kham ruah mai bawk a. he tlang hi a ni kan Zosap pawhin a hla a, “Tlang thim chhak lam kei ka en ang” a ti a a lo sawi ‘Tlang thim’ a lo tih chu. He tlangah ngei hian ani, nileng a Vanlaizawla a tih tur tizovin Siamtu hun ruat dik takah khawvel entu turnipui chu Phullen khaw tan chuan a lo tawlh liam ta ruai ruai thin a ni. Ni tla thlimin Chalfilh tlang mawi tak mai a chhun sen phut thin te chu Phullen khaw mipui tan hmun nin theih a ni thin lo.

Tun hunah hian Phullen khua hian khaw thenawm tha tak tak a nei a. In unauna tha tak neiin, Phullen khaw din tan tirh laia Lal in a unaute tlang hranga a dahte khua a ni hlawm a. Khaw thenawm tha a neih te hi Phullen khaw tinuamtu tak pakhat chu a ni. Chung khua te chu - Khawchhak lamah Luangpawn, Khawthlang lamah Buhban leh Lungpher, Hmar lamah Zawngin leh Chhimlamah Changzawl leh Thanglailung te an ni.

PHULLEN KHUA LO AWM DAN
Kum 1900 AD-ah khan Englamd Lal Edward VII-in Lallukhum a khum ni lawmna ropui tak neih a ni a. Hemi denchhen hian Mizoram awptu Bawrhsap chuan thuchhuah a siam a, chu thuchhuah ah chuan, “Mizoram khua zawng zawng te hmun nghetah awm vek tur a ni a, mitin in In leh Lo nghet din vek tur a ni tih a ni a. Hemi avang hian Vanphunga chu Sihfa atangin Khandaih (Phullen) ah kum 1901 ah a kai ta a ni. Phullen khua hi a lianin a ropui hle a; kum 1905 September thla a chhinchhiah (Record) a a lan dan chuan In 500 chuang an awm a. Mizoramah khaw lian ber a ni a, Biate ina dawt a, Phulpui khua in a dawt leh a ni. Hemi kum hian Bawrhsap in, “Lei man Rs. 1000/- in chhun theih chuan, a khawpumin coolie (kuli) in awl ang,” a ti a. Nimahsela hmeithai an lo tam deuh avangin Rs. 1000/- chu an tlin zo ta lo a ni. Phullen khua hi a len viauna chhan pakhat a awm a - Saitual Lalnu Rohlupuii (Lalphunga nupui) a thih avangin Sihfa Lal Vanphunga chu a khua in an bel ta a, hei vang hian a khua hi a lian a ni.

Lal Vanphunga hian a khua te buh leh bal a intodelh hi a ngaih pawimawh em avangin a ma ram chhung hmun hrang hrangah a in sawn kual fova. A hmasa berin Khandaihah hian hripui a len avang leh thlanchhiatsan turl tihna a awm avangin Kawnpui (Changzawl bulah) kum 1906-ah Bawk an khawh phawt a. Khandaih hripui-ah hian patling ngat pawh sawmnga (50) vel lai an thi a ni. Kawnpui a tang hian kum 1907-ah Changzawl ah an kai ta a ni. Kum 1910-ah Changzawl atangin Thanglailungah an insawn leh a. Thanglailung a an awm lai hian Vanphunga chu Vanbawngah a va awm phawt a, Zawnginaha lo phei leh a. A fapa Awksarala chu Thirhlumah awm turin a ti a, kum 1915-ah Awksarala chuan Thirhlum chu a kai a, hetah hian mi tlemte, in 30/40 vel chauh an phei a, a tam ber chu Khandaihah hian an awm a. Kum 1926-ah tuna Phullen khaw hmunah hian an kaio a, an awm nghet hlen ta a ni. (Tunah tak hi chuan Diakkawn ah an awm thla leh tawh).

Phullen khua hi Mizoram thingtlang khua a Primary school nghet awmna hmasa ber a ni a, kum 1903 August ni 1-ah khan Primary school nghet hi a lo ding tan ta a ni. Hetih lai hian Phullen khua hi In 500 chuang an ni a. Mizorama khaw lian ber (tuna Aizawl ai pawh a lian) a ni a. Chuvang chu a ni ang e, thingtlang khua a School hawn hmasakna a nih theihna chhan hi. School hawn tantirh lai hian naupang hming ziak chu 116 an ni a. Naupang aiin tlangval an tam zawk. School hawngtu Zirtirtu hmasa ber chu Pu Hrangsaipuia (Hranga) a ni. Pu Hranga hi a hming dik tak chu Lalruala a ni a. Kum 1880-ah Sawleng khua-ah a lo piang a, Buhban Lal, Lalzika nen an piangrual avangin Lalruala an ti a ni. naupang hmeltha tak leh duhawm tak a nih vangin an Lal pawibawia leh a upa te chuan - “hei hi chu midanglam a ni,” an ti a.

Hrangsaipuia anga dawi thiam tur a nih hi” an ti a, Hrangsaipuia tiin an ko fiam thin a, chu chu a hmingah a pu hlen ta zawk a ni. (Hetih hun laia an hlauh ber chu Dawi leh khawhring a ni). Amah Pu Hrangsaipuia hi Mizoramah Kristian Dan thianghlima nupui nei hmasaber a ni a, Pu Zosaphluia kutha ni 7November 1904 (Thawhtanni) ah Nl Saimanliani nen an inkutsuih a ni. Hemi tuma Pu Zosaphluia lo kal hian ni 2 November 1904, NIlai zanah mi 8 Phullen ah hian a Baptis nghe nghe a ni.

Pu Hrangsaipuia hi hmeichhe laka a chet mawiloh deuh avangin zirtirtu nihna atangin a tla a, a School chhuak Pu Lalliauva’n a ai a awh ta a. Kum 1914-ah Pu Pu Lalliauva hian nula Lehkha a thawn avangin a tla ve leh a. Pu Hrangsaipuia bawk hi Zirtirtuah lak leh a ni a. Pu Hranga pawh hi kum 1917-ah hmeichhia avang bawkin a tla le a, a bang hlen ta a ni. (Hetih hun a zirtirtu chung chang ngaihtuahtu hi Kohhran rorelna Presbytery zel a ni a. hemi tum hi chuan a nupuiin nula dang lakah a thik a, Kohhrana a hek avang chauha tla leh a ni). Kum 1917-ah Pu Hangchenga (Hanga) a rawn thawk tan a, ani hi a thawk rei hle. Kum 1945-ah a fapa Pu Sena’n a thlak ta a ni. Kum 1948-ah Pu zolura zirtirtu ah a lo tang ve leh a, ani hi kum 1949-ah Pu laltluanga’n kum khat vel a pui a. Kum 1951-ah Pu Thanghrima’n a han pui leh a, rei vak loah an ban leh tak vangin kum 1953-ah Pu Chuauthuama’n (tuna Upa Chuauthuama, Luangmual)zirtirtu hna a rawn zawm ve leh a. School pakhatah zirtirtu 2 an awm hlen ve ta a ni.

Phullen School chhuak hmun danga zirtirtu a awm zui tate chu hengte hi an ni:-
1. Vaikhawla, Vanbawng khuaah (Upa Tlangchawma, Venghlui pa)
2. Pu Doliana, Champhai khuaah (Rev. Dr. Zairema pa)
3. Pu Buangchhunga, Ruallung khuaah
4. Pu Aichhunga, Haflong Mualkawiah
5. Pu Tesena, Sartuinekah
6. Pu Lalliauva, Phullen khuaah
7. Pu Vumthanga, Hliappui, Thingsulthliah, Aizawl ah.
(hetih hunlai hian Mizoram khaw tam takah School a la awm lo)

Phullen khua hi thingtlang khuaa Primary School nghet awm hmasakna nimahsela Mizoramah zir zelna tur zirna sang a la awm loh avangin BA/MA Pass erawh chu an tam thei vak lova, BA pass hmasa ber chu Pu Laitluanga S/o Upa Kaikima (Upa Lalrema nau) a ni a, kum 1964-ah khan a pass a ni. A dawttu chu Pu C. Lianzama S/o Upa Zulawma a ni a, kum 1965 ah a pass a ni. Master degree nei hmasa ber chu Dr. C. Lalrawna a ni a, kum 1973-ah a pass a ni. Upa Zulawma fapa naupang ber a ni a, M.Sc (Botany) a ni. Doctorate degree la hmasa ber chu Dr. J.V. HLuna S/o Upa Kapruma (Dr. JV. Hluna hi Upa Khuangchhana nau). a ni a, kum 1986-ah Ph.D Degree a hmu a ni, a desertation chu - Education and Missionaries in Mizoram a ni. Tunah hian Phullen khua mi leh sa Graduate chung lam mi 120 vel an awm tawh a hriat a ni.

Phullen khua hi Kristian awmna hmasa, tihduhdah nasatna leh harhna thlen hmaskna khua a ni a. Khandaih khuaa an awm laia Kristian tihduhdahna avang hian mi tam tak chu khaw hrang hrangah an tlan darh a, martar Chalbuanga nu leh a nau te leh Pu Doliana (Rev. Zairema pa) te unau chu Champhaiah an pem a. Mi thenkhat chu Saitual leh Durtlangah te an pem hlawm a ni. Mizo Kristian Martar hmasa ber Chalbuanga pawh he tihduhdahna avanga thi hi a ni a. An sawi dan chuan -Tuthlawh ha suihloh in an vaw hrep a, a hnung zang zawng zwang te panin a khat a, a tui hluam hluam thin a, thla 3 dawn lai a tuar hnuin a thihpui ta a ni, an ti. Hetia Martara a thih kum hi 1906 a ni a. Changzawl hmuna an awm lai a ni.

Changzawlah hian kum 1907-ah Pathian Biak In an sa a, chu chu Biak In hmasa ber 3 te zing a mi a ni. Aizawlah leh Zokhawsangah a awm bawk. Kum 1908 April, thla ah hian Pathian ram thawhlawm an thawh a, hei hi thingtlang khuaa Pathian ram thawhlawm thawh hmasakber a ni hial awm e. Phullen khua a kohhran Upa thlan hmasak ber chu kum 1912-ah a ni a; hemi tum hian Upa Kaikima (Upa Lalrema Pa) leh Upa thangzinga (Kuaia) (Thangseia (L) pa) te an thlang a ni.

A thlanpui tute:
1. Pastor Vanchhunga
2. Rosema
3. Phaisama te an ni.

Kum 1906 April ni 8 Pathianni ah Phullenah hian harhna a lo thleng a, a alh nasa hle a. Heti taka Kristianna te dodalna hmun a nih avang hian Pathian thuhril lamah pawh thahnem ngaihna a sang hle a, Pahtian rawngbawl tur a hun puma inpe pawh an awm ve nual a ni. Phullen khua lo ni tawh leh an thlah kal zel kan hriat theihte, tlem a zawng lo tarlang ila:

Pastor te:
1. Rev. Thangchhingpuia (Taitea). Churachanpur-ah
2. Rev. Aikila, Suangpuilawnah
3. Rev. Buangkela (Buanga), Nisapuiah
4. Rev. Khawzathanga, Lungthulianah
5. Rev. Dawnkima, Vanbawngah
6. Rev. Liangkhaia, Saitualah
7. Rev. Chanchinmawia, Mission Vengah
8. Rev. Biaksailova, Lallenah

Missionary/Tirhkoh/Evangelist
1. Pu Vanzika (Upa Lalthankima Pa)
2. Pu Lalthima - Zanlawnah
3. Sina - Haflongah
4. Pu Lalbiakthanga - Tuisen hnarah ( Tuiruang kam)
5. Pu thangzawna - Haflongah
6. Pu Zalawra, Teacher, School Inspector & Synod Office
7. Pu Neihkhuma - Sialkal tlang dungah
8. Pu Lalhlira - manipurah
9. Pu Chawnglianthuama - Kashmir, Himachal Pradesh & Gwahati ( Pi Ringliani)
10. Dr. Ramdinthara - S/o Lalhranga (S/o Awksarala Phullen Lal), Solomon Islands-ah
11. Lalhmunsangi - Tripuraah
12. Hmingthanmawii - Home Mission
13. Zaikungi - Home Mission
14. Lalremsangi - Home Mission
15. Lalbiaksangi - Tripura ah
16. Lalroluaha - Tripura ah
17. lalramchuana - Home Mission
18. Pu thangruma (1947-1967) - Khaw thenawm velah
19. Pu Kawltaia (Kawla) - Khaw thenawm velah
20. Pi Ramropuii - Home Mission
21. Pi. K Lalmuanpuii - Home Mission
22. Pu Fimthangrila - Kolkata ah

Phullen khua atanga Sorkar hnathawk hmasa te:-
1. Vaia (Pu Dengchhuana (L) I.A.S pu) - Forester, Suarhliapah
2. Thahluana, Clerk, Chaltlangah a thi.
3. Kawlkhuanga, Jail Jamadar - Aizawlah
4. Dr. Saptea ( Dr. Thavunga pa) - Aizawlah
5. Siliana, Compounder
6. Tialkima, Compounder
7. Lalauva, Compounder (Pu KM Biaksailova, Zarkawt pa)
8. Zalawra - Kohhran rawngbawl hnaah.


Heng bakah hian tunlai hunah Phullen khua atanga Sorkar hnathawk (Gezetted Officer chin) kan hriat theih te:-
1. Pu C. Lianzama, Dy Director (Rtd)
2. Pu Laltluanga, Dy Inspector of School(Rtd)
3. Pu Lalsangluaia, S.D.O (Civil), Mamit
4. Pu Dohmingthanga, Principal, MICE
5. Dr. C. Lalrawna, Vice Principal, PUC
6. Dr. J.V. Hluna, Ex-MLA {Lecturer. (Select) PUC}
7. PU Lalphunga (L), D.A.O, Aizawl Dist.
8. Pu P.C. Rosangliana. D.E.O, Lunglei District.
9. Pu C. Lalbiakliana, D.S.P, Mizoram Police
10. Pu Laltharmawia (MCS) S.D.O. (Sadar), Aizawl district.
11. Pu Lalfala, D.F.O. E& F, Mamit
12. Tv. Lalduhzuala (MCS) ADC, Aizawl.
13. Pu Lalsanglura, S.D.O
14. Pu Vanlalchaka,S.D.O
15. Pi Vanlalchhuangi, Superintendent, Civil Secretariat
16. Pu K. Lalhmangaihzuala, Superintendent, Finance Deptt.
17. Pu Lalramsanga, S.D.O, PWD.
18. Major Lalhmingthanga, Indian Army.

MISCELLENEOUS:
1. Pu Tuahhranga - Ani hi Kolkata a pheikhawk siam hmasa ber a ni.
2. Pu Zalawra - Ani hian kum 1930 velah khan Allahabad-ah Hindi a zir a, vai tawng a thiam hle, School zirtirtu, School Inspector te a thawh hnuah Synod Office-ah Pi Zaii nen Sunday School an enkawl a. A pensian thlengin hetah hian a thawk a ni.

LAL VANPHUNGA A PIANGTHAR:
Kum 1919-ah Mizorama harhna lo thleng chu a thawk nasa hle a. Hetih lai hian Lal Vanphunga chu Zawngin khuaa a awm lai a ni a. A khuate chuan harhna an changin an lam mup mup a, an hlim hle mai a. A hma deuh kum 1907-ah a nupui Lalkaichhungi hi a thi a. Ani Lalkaichhungi hi Kristian haw ber tu chu a ni. Kristian a tihduhdah thin avang khan Vanphunga chuan a fate tha pui pui an thih phah thin niin a hre thin a. A tirtu ber Lalkaichhungi a lo thi ta bawk a, Pathian hremna a tuar niin a in hria a, a inngaihtuah nasa hle thin a ni. Tumkhat chu a khum lu bulah hian tlangval hmeltha deuh pali hi an lo ding a (Amah chuan muhil hauhlo in a inhria a) chung mite chuan chiang tak mai hian “Vana nunna bu-ah i hming ziak a ni tawh e” an lo ti a. A han hawi a, a han en chuan tumah an lo awm silova, an lo bo daih tawh si a. Heta tang hian a inhmuchhuak a, a hlim ve ta em em mai a. Kohhranho zaikhawmnaah a zu kal a, an hla sak chatlak lai takin a zu lut phut a; an lo hlau hle a, a rawn vaw leh dawn emaw an ti a, nimahsela ani chua a Testimony chu a sawi a, a hlauhawm lohzia leh Pathian a a lawmzia an han hrait chuan an lawm em em a. Vanphunga chuan zai a rawt a, hla a thlang nghal a.

“Tunah Lalpa ka hmu che
Hmingdang reng reng ka lam lawng” tih hla hi a ni.

Tichuan hlim em em in Kristiante zingah a tel ve ta a ni. Hemi kum Kristmas ruai thehna tur pawh Kristian hote thawhlawm thawh a phal ta lova, amahin Sechal a lei a, chu chuan Kristmas ruai hlim takin an theh a. Kumthar ruai theh nan ama vawk vulh bakah a dang a lei belh a, hlim takin ruai an thehho leh ta a ni. A hma lawka Kristiante tiduhdahtu Lal chu Kristiante tana mi thahnem ngai berah a lo tang ve leh ta a i. hemi boruak vel atang hian Pu Thanherha pawh hian “Rinna Thla Zar ila” tih hla hi a phuah ta niin an sawi. #

(He thu hi Pu Dohmingthanga, Aizawl Venglai ziah a ni a, Phullen Kohhran Centenary(1903-2003)Souvenir- 2004 a tihchhuah atanga lak chhawn a ni a. A chhung thu a mi hnathawh leh thawhna hmun (designation & post) te, leh thil danglam a awm nual tawh a ni. A ziaktu lehkha bu rawn te tarlan tel loh a ni).

Comments

  1. kan khaw chanchin hlui leh thar thangthar tena kan hriat ve phak loh hetianga chhiar tura awm hi ava nuam in,ava lawmawm ve.

    ReplyDelete
  2. Page tawp a ""Lenkhawpui tualnuam a ni em le?"" tih caption hnuaia khawpakhat nawm hmel deuh thlalak in dah ve ringawt khu Phullen khua pawh a ni LO, in MAWL lutuk...in khua thlalak te dah ta che u, in zahpui ami a!!!!!!!

    ReplyDelete

Post a Comment

Popular posts from this blog

PHULLEN DIARY 2020

MARTAR CHALBUANGA CHHANGTE - MIZO ZINGA KRISTIAN MARTAR HMASA BER