Mizoram a Thlarau Thianghlim Harhna a thlen ni

Vawiin April ni 8, 2017 (Inrinni) hi Thlarau Thianghlim hnathawh leh Harhna, Vanphunga khua Khandaih a a thlen (Khandaih Harhna) champha vawi 111-na chiah a ni. He Ni hi Mizoram tan ni pawimawh a ni a, Zofate tan pawh ni chhinchhiah tlak tak a ni a. Mizo Kristian te tan ngat phei chuan Ni pawimawh leh hriat reng tur a ni tawh ang. Khandaiha Harhna thlen hma hian, Mizoram khawiah mah mipui hmuh leh hriat theih turin Thlarau Thianghlim Harhna a hlen hriat a ni ngai lo a ni.

Zosap Missionary te Mizoram a an lo luhna pawh kum 10 awrh chauh a la ni a. Annin tawng zir chawp a Pathianthu an zirtir hnuah Mizo zingah lehkha zir tlem an awm ve tih chauh a la ni a. Hetia Khandaih a Harhna a thleng ta mai kha a mak angreng hle a. Khandaih khuaah kher, chu pawh Sangha tlangvuaknaah a intan leh zel hi a danglam hle a ni. Chuvangin Khandaih chanchin tlem kan sawi tel thuak dawn a ni.

Vanphunga khua Khandaih hi kum 1901-ah Pawihbawiha fapa Vanphunga sailoin a din a ni a. Sihfa atanga kaiin khua leh tui thahnem tak a nei a. Khandaih an kai hlim khan Khandaih kha khaw lian leh nuam tak a ni a. Khatih laia Khandaiha In awm zat kha sawi dan a inang chiah lo a, In 550 an ni (PB Lalruatkima - Kum Za chhung Phullen Kohhran); In 550 an ni (Rev Liangkhaia), Kum 1905 a Record a a lan danin; In 500 chuang an awm a, Mizoram ah khaw khaw lian ber a ni a, Biate in a dawt ( Upa Dohmingthanga); In 400 lai an ni a, an taimain, buh leh balah an intodelh hle (Dr.Lalzama Ex Minister); In 700 an ni a, hmar lam biala khaw lian ber a ni (Upa Khuangchhana); In 700 an ni (Pu Vanṭhuampuia).

Khaw taima, intodelh an ni a, lal Vanphunga leh khawbawl upa te pawh zu leh saah an hnianghnar hle a. Thalvaekchar lai pawhin an zu sawrna thli chu a tling reng thei hial a ni awm e.  Khandaih khaw lalnu hmeltha Lalkaichhungi tuallim lo deuh pawh hlaah phuahin, “Lalkaichhungi tuallai a leng lo, Tangkarothangpui a leng zawk e” titen an lo phuah phah a ni. Zawlbuk pawh pahnih an nei a, Palian lal tlawm ta, mahni a mual hran nei, bawih pawh 30 lai nei a, lal aia ngah zawk hial Darkhumate leh mi lar tak tak an awm a ni. A hunlai khaw lian leh pawimawh tak a nih avang khan Khandaih kha Pathianin lak a duh te pawh a ni mah na.

A lehlam zawnga thlir chuan, Khandaih kha Thlarauthianghlim Harhna thlenna awm tak a ni ve tho mai. Kha harhna thlen hma kum 3 kalta, kum 1903 August ni 1 ah Sikul nghet dinin, Kohhran pawh a ding ve nghal a. Sikul chu Pathianthu sawi leh inkhawm nan (Biak In) a hman nghal thin a ni a. Kum 1904 November ni 2 khan Zosaphluia leh Tirhkoh Vanchhunga (Mizo zinga Baptist ma chang hmasa ber dawt - Khuma dawt) ten Khandaih hi an lo tlawh tawh bawk a. Tin, Khandaih sikul zuartu Hrangsaipuia chu Kohhran Danthianghlim a Nupui nei hmasa ber niin, November ni 7, 1904 ah Zosaphluia kutah Saimanliani nen an innei a nih kha.

Khandaih Sikul hi an pung chak hle a, August a din a ni chauh na a, October 1904 ah Zirlai kai zat chawhrual (average) chu 40 zet an ni a. An pung zel a, zirlai inziaklut hi mi 160 an tling hial a ni (Upa Khuangchhana, Harhfim); Zirlai inziaklut hi mi 116 (PB Lalruatkima Kohhran Souvenir),  Khatia zirlai an pun zel khan Pathian thu awih (Kristian) pawh an pung ve zel a. Zirtirtu Hranga hi sap kutchhuak, sap hnuaia inzir a ni bawk a, a thiamin a thawhhlawk hle a ni. Harhna thlenna khua nitur hian zirna kawngahte, Pathianthu ah pawh khatih lai Mizoram​ ah rau rau chuan a awm pawl tak pawh an ni ve a tih theih.

Hetiang a ni chung hian, Khandaih a Harhna a rawn thlen dawn lai tak hi chuan, Khandaih hian hun harsa tak a hmachhawn mek a. Pathian thuawih (Kristian) te khan, atir aṭangin, a ruk takin ngaimawh an hlawh nghal hle a. Kristianna chawluttu Zirtirtu Hranga kha Khawnbawl Upa fapa a nih avangin an ngaimawh thu an ti lang viau lo mai chauh a ni a. Kum 1904 kum tirah Sikul, Biak In anga hman bawk chu Lal hote chuan khaw pawnah an sawn ta nghe nghe kha a ni a. Zirlai an tlem phah a, Pathian thu ngaithla thin leh inpawlho thinte chu an tlem phah ta duak a, mahse zosapte thu angin Vanphunga khan a ngaiah a sak tir leh ta hlauh a.

Chutiang chuan kristian ten harsatna an tawk tan a. Pathian thu sawi tel lovin, Lehkha chauh zirtir turin lal ten an ti thin a. Chutia Khandaiha Kristianna a awm tirh atang chuan, harsatna an tawk ve reng a. Kum 1905 kum tawp a lo thleng a. Lal leh a upate ho, lal Ina zu an in chu, upa pakhat a kua a khawh a a luak bawk a, a ni la la chuan tlaiah a thi nghal ta mai a. Hei thil thlen hun hi December ni 3, 1905 a ni. Tichuan midang pawh chutiang chuan an awm a, hripui chu a lo thleng a, a darh nghal a ni ta ber a. Tichuan chawlhkar khat pawh a tlin hma, December ni 8 an thlen chuan Khandaih khuaah puitling 8 ngawt an thi hman der a. A hnu zel a thite nen, he Khandaih Hripui vang hian puitling 50 zetin an thih phah a, an thih tam zuallai phei chuan an inphum mumal hman meuh lo a ni awm e.

Chutianga Khandaih khuaa Hripui a lo thleng ta chu an buaiin an mangang hle a. Lal leh upate (Pathian thu awih lo ho) chuan Kristian te chu mawhpuhin, Kristian te chuam Ramhuai lal Sahmula an tithinrim niin an ngai a. Kristiante chu an haw hle a, sorkar tirh a Tuihri damdawi Tuikhura phul tute pawh chu, anmahni hraihlum tumtuah an puh zel a. Tuikhur tui, damdawia tihthianghlim kha an in tha duh leh lo a, a manganthlak hle a ni.

Hripui avang chuan khuaah an awm tha ngam lo a, pem zui ta pawh an awm nual a. Kristiante leh Kristian lote kar a zau ve tual tual bawk a. Chutih lai chuan kum 1906 an chuang kai a, lal leh upate chuan Changzawl a insawn an rel ta a. Chumi kum chu khua a sâng hle a. Changzawl kai hmain  Sangha Tlangvuak an rel ta a.

Khandaih khaw paho chu Ngaihhih sum thum theuh kengin April ni 6, 1906 Zirtawpni chuan Tuivai luiah an riak lut a.  Lisei hnarah Rusum an thlak a, an hlim hle a ni.  April ni 8, 1906 Sunday a lo thleng a. Sangha dapa an buai mek lai chuan, an zing ami HNUNEKA PAWIHTE chu Thlarau Thianghlim in a man ta a ni.


Hnuneka chu Phuaibuang ram lam Lui kamah thu chung hian a lo zai a, a meng sen rum mai bawk a “Tunge lo leng Leiah hian, Lal Isua chhandamtu..” tih hla a lo sa a. A chang leh a phun mawlh mawlh a.. “Kei chu Isua lamah ka ṭang, Nang ni chu Setana’n a vel che u.., kha kha a kal hual che u” a ti a. Sangha man a an buai lai leh an in duhthawh lai a ni a, an ngaihdan pawh a ni vak lo awm e. Valupa te chuan KHALPUI a thawi turin In lamah hruai haw an tum ta a. A awmna an va en leh chuan Tuivai kam, a awm lohna lam pangah chuan a lo awm leh daih tawh mai a. Tuihleuh a thiam si lova, engtin nge chu Li / Lui lian tak chu a kal kai hria reng reng an awm lo.Thlarau thianghlimin a hruai a nih ngei rin a ni. 

Nakinah chuan, Phunglama, Papuia leh Chawngkhunga ten In lama hawpui turin an hruai ta a, hla lo te an thlen chuan “chawl ila ‘Lo ṭang ru, ka lo kal dawn e Lalin a tih chu’ tih hla kha i sa ang u” a ti a. An zai a, an ṭawngṭai bawk a. An ṭawngṭai lai chuan Lungṭhil a vawm er er ang ri hi an hria a, a hnu ah chuan Vapual thlawk ri ang mai chuan a rawn ri leh huau bawk a. Hnuneka chuan “ka harh ta e, I kir ang u” a ti a, Sangha vuakna ah chuan an kir pui leh ta a.

He thil thlenni hi 8.4.1906 a ni a, Chawlhni (Sunday) a ni. Hnuneka te chuan Chawlhni chu an Serh ta a, Pathian hla sa in an lam a, Sangha pawh an dap ve ta lo a. Tichuan Pathian thuawih ho chu an rawn lâm ve zel a, kut an beng a, an bante an phar a, an lam kual ta hat hat mai a. Pathian thu awih ve lo te mit a kham ta hle a. “Pathianni in Sangha ka dap thei lo te an ti vel a, Pathian thu awih ho khan a hranin an chan tur an dap anga, ‘Sawng’ a hranin siam rawh se”, an ti ta a.

A tuk Ni 9.4.1906 (Monday) a lo thlen chuan Pathian thu awih lo ho Sangha dap na hnu ah chuan Pathian thu awih ho chuan an dap ve leh a, Khawkhat ni si, a hranga sangha insem kha tha an ti lo va, sangha pawh chu an vai chuan an insem tlang leh ta zawk a. Tichuan hlim takin an zaihova, haw kawng tluanin an zai mup mup a. Pathian hla an sa a, an zai tawp tawp mai thei lo a ni awm e. Neihruma (Pu Neihtawna pa) chuan hla chang a sawi a, Vawi 30 lai te a sawi nawn hial a, an za vai chuan an lam ta mup mup mai a ni. Khua an thlen hnu leh a tuk ah pawh Mual zawl ah an zai a, an lam mup mup zel a. Kristian te chu an lo pung chak ta hlea, Khandaih (Phullen) khaw pum chuan a chiah hneh hle a.

Hetih lai hian Aizawl lamah chuan, Harhna chhim leh pawchhuak tura Mairanga kal lo hawte, Aizawl an rawn thlen aṭanga ni 4 a liam hnu pawhin, mipui zingah Thlarau Thianghlim hnathawh a lang chhuak lem lo a, Mairang kalte khan, a rukin nuam lo an ti deuh a ni awm e (Rev SR Lalkailuaia). Mahse Vanphunga khua Khandaih a Harhna a thlen hnu chiah, Ni 9.4.1906 (Thawhtan) ni ah chuan, Aizawl lamah pawh harhna hnathawh chu a lo lang ve ta chiah a ni. Hemi ni hian Harhna chhim tura Mizoram atanga Mairanga Khasi Assembly a kal, Chhimlam aiawhte haw tur chu Sikulpui, Aizawlah thlahna hun an hmang a. An zai chu an tawp mai thei ta lo va. Thlarau Thianghlim hnathawh a lo lang a. Zing atanga an zai kha Tlai lam 1:30 pm ah an bang chauh (Dr. Lalzama). OR Tlai lam 4:00pm ah an bang thei chiah (Rev. SR Lalkailuaia).

Ni 9.4.1906 Thawhtanni a Aizawl a Harhna lo langah hian Thlarau Thianghlim hnathawh- Hlim taka zaiho, lam, mahni Sualna puan chu a lo lang chhuak a. Chumi ni chu Mairang Khawmpui kal lo haw te, Chaltlanga an tawngtai ho atanga ni 4 hnu ah (a ni 5-na) chiah a ni. Tin, he mi ni hi Tuivai lui a KHANDAIH pa ho Sangha Tlangvuak ram riak zinga Harhna a thlen (8.4.1906) Khandaih Harhna inṭan aṭanga ni khatn (a tuk) chiah a ni.

Mipui hmuh leh hriat theih ah Harhna lo thleng chiah lo mahse, Mairang harhna chhimtute an lo haw a, Chaltlanga an tawngtai a, chuta Thlarau thianghlim Mei eng anga lo lang an hmuh ni April ni 4, 1906 Nilaini  kha, MIZORAM HARHNA NI ah chuan an chhal ta zawk a ni.

Tichuan, HARHNA THLEN NI chu 4.4.1906 (Nilaini) ni mahse, mak tak maia HARHNA HNATHAWH lo lanchhuah ni chu, Aizawl ah Ni 9.4.1906 (Thawhtan) ah a ni a, KHANDAIH ah Ni 8.4.1906 (Pathianni) khan a ni ve thung. Khandaih ah hian a langchhuak hmasa zawk angin a sawi theih.

By Buata Bawihtlung

(Source – Phullen Presbyterian Kohhran Centenary Souvenir, “Mizo Kristian Martar Hmasaber” – upa Lalrinzauva, “Isua Lama Tang Hnuneka Pawite” – Upa Khuangchhana, “Phullen Kohhran Chanchin” – PB Lalruatkima, “Chanchintha Meichhitu Phullen” – Dr. Lalzama, “Mizoram Harhna – Rev SR Lalkailuaia ziak Mimal blog (Internet)” atanga lak – Ka lakna ka hre mai ta lo)

Comments

Popular posts from this blog

PHULLEN DIARY 2020

MARTAR CHALBUANGA CHHANGTE - MIZO ZINGA KRISTIAN MARTAR HMASA BER